در یک اقتصاد جهانی در حال رشد ، ضرورت حمل حجم بیشتری از محموله‍ها در کمتر زمان ممکن افزایش می‍یابد.حمل و نقل دریایی شاخه‍ای از حمل و نقل است که در توسعه تجارت خارجی نقش مهمی ایفا می‍کند. این شاخه از حمل و نقل به واسطه داشتن مزیت‍هایی از جمله هزینه پایین حمل کالا، پرداخت وجه در مقابل اسناد معتبر و سرعت عمل در حمل حجم بالایی از کالا، از مناسب‍ترین روش‍های حمل و نقل به شمار می‍آید. با وجود اختراع حالت‍های جدید حمل و نقل، حمل دریایی اهمیت خود را از دست نداده است. طبق یک تخمین، حدود 90 درصد حمل و نقل بین‍المللی در جهان از طریق دریا انجام می شود. مزیت‍های جغرافیایی کشورمان ایران در حوزه دریایی بسیار زیاد می‍باشد. دارا بودن حدود ۳۰۰۰ کیلومتر خطوط ساحلی، دسترسی به دریا در شمال و جنوب کشور، دسترسی به آب‍های آزاد (اقیانوس هند)، قرارگیری کشور بر سر مسیر کریدورهای ترانزیتی شمالی- جنوبی و عملکرد ارتباط دهنده کشورهای آسیای میانه با آب‍های جنوب کشور از جمله مزیتهای مهم جغرافیایی کشور در حوزه دریایی بشمار می‍رود.

هم اکنون شرکت روشن دریای پارس قادر است در زمینه این شیوه حمل گستره وسیعی را از مسیر های مختلف در جهان به صورت خرده بار و کانتینر دربست در اختیار صاحبان صنایع و بازرگانان محترم قرار دهد.

یکی از روش‍های حمل و نقل بین‍المللی دریایی روش NVOCC (Non Vessel Operating Common Carrier) می‍باشد. در این روش شرکت‍های بزرگ حمل و نقل با در اختیار داشتن کانتینرهای مختص خود اقدام به جابجایی اجناس و بار خود میکنند. اما برای این جابجایی نیاز به کشتی‍هایی دارند به همین کشتی‍های مختلف را اجاره کرده و از طریق آن‍ها برای جابجایی کانتینرها اقدام می‍کنند. حمل بار NVOCC  مزیت‍هایی نسبت به روش‍های دیگر حمل و نقل دارد. مثلا در این روش احتمال خسارت دیدن کانتینرها کمتر است زیرا طبق قرارداد بسته شده با شرکتی که کشتی را در اختیار خود دارد مسئولیت سالم رسیدن تمامی محصولات و کانتینرها با آن خواهد بود به همین دلیل مطمئنا بالاترین دقت و امنیت در جابجایی و حمل و نقل توسط شرکت کشتیرانی در نظر گرفته می‍شود و شرکتی که کانتینرها را در اختیار دارد یک کشتی با امنیت کامل و تمامی امکانات و خدمات تحویل خواهد گرفت.

تقسیم‍بندی کشتی‍ها به لحاظ مسیر و برنامه ترددشان

کشتی‍ها از نظر مسیر و برنامه تردد به دو گروه Liner وTramp  تقسیم می‍شوند:

1. کشتی های Liner (خطوط منظم) :

این کشتی‍ها در خطوط معین و با برنامه معینی فعالیت می‍کنند. مالکان کالاهای با کمیت کم اما با ارزش بالا، از این نوع خدمات کشتیرانی استفاده می‍کنند. برآورد می‍شود که بیش از نیمی از کل کرایه حمل دریایی جهان، از طریق کشتیرانی لاینر بدست می‍آید .

شرکت‍‍های کشتیرانی لاینر، خدمات حمل و نقل را با برنامه حرکت ثابت و منظم، بنادر ثابت و مشخص، کشتی‍های نام برده شده و در بیشتر موارد با قیمت تعیین شده و ثابت ارائه می‍دهند. سیستم عملیاتی یک شرکت لاینر هم مدیریت کشتی را در بر می گیرد و هم مدیریت بار را. برای فراهم کردن خدمات منظم، نیاز به چند کشتی با ویژگی های مشابه می باشد. از آنجایی که بار در کشتیرانی لاینر به صورت بسته های کوچک می باشد، مدیریت خطوط لاینر با تعداد زیادی از مشتریان حتی در یک سفر دریایی مواجه هستند. مدیریت اطلاعات و هماهنگی در کشتیرانی لاینر مهمتر از کشتیرانی ترمپ است. به علت اینکه امروزه کشتیرانی لاینر بیشتر کانتینری می باشد، خدمات لجستیکی و پشتیبانی برای مشتریان، با توجه به مدیریت کانتینر ها، مورد نیاز است. سازمان کشتیرانی لاینر به صورت سیستمی و شبکه ای می باشد.بعضی از خطوط لاینر فعالیت های مربوط به ترمینال های بندری را نیز به عهده می گیرند. هم چنین خدمات حمل و نقل زمینی هم ممکن است توسط شرکت های لاینر فراهم شود. مدیریت کانتینر نیز جنبه دیگری از فعالیت های کشتیرانی لاینر است و این خطوط با مشکلاتی مانند عدم توازن تجارت دریایی، نگهداری کانتینرها، تعویض کانتینرها و … مواجه هستند .

1. کشتی هایTramp  (خطوط نامنظم) :

این کشتی ها در خطوط معینی فعالیت نمی کنند و محموله ها را به هر نقطه ای که صاحب کالا بخواهد حمل می کنند.حرکت کشتی ها بر اساس موقعیت بار صورت می گیرد و در مورد زمان و مکان به طور نامنظم است .

زمان در مفهوم فوق به این معنی است که اجاره کننده ممکن است از کشتی در یک دوره زمانی استفاده کند. زمان اجاره می تواند از یک ماه تا شش ماه یا یک سال و حتی بیشتر باشد. مدت زمان دقیق اجاره در قرارداد بین مالک کشتی و اجاره کننده قید می شود و این مدت صرفا بر اساس نیاز اجاره کننده تعیین می شود. مکان در مفهوم فوق، بیشتر به معنی بنادر بارگیری و تخلیه می باشد. بیشتر کشتی های ترمپ برای بهره برداری جهانی منظور شده اند و معمولا نیازی به تکرار سفر دریایی در یک مسیر معین نیست. هر سفر دریایی به طور مجزا از دیگر سفرهای دریایی انجام می شود. گاهی اوقات مالکان یا فرستندگان بار ممکن است نیاز به سفرهای دریایی مکرر بین بنادر معین و برای حمل یک نوع محصول داشته باشند که این نوع سفرهای پی در پی به منظر راحتی یک مالک کالای مشخص (اجاره کننده) برنامه ریزی می شوند و نباید به عنوان خدمات منظمی که توسط مالک کشتی ارائه شده است تلقی شود.

قرارداد حمل و نقل رسمی که بین مالک کشتی و اجاره کننده بسته می شود، چارترپارتی نامیده می شود. بازار کشتیرانی ترمپ، یک بازار آزاد و رقابتی، با تعداد زیادی از اجاره کنندگان و مالکان کشتی است . نرخ کرایه حمل بر اساس عرضه و تقاضای بازار در تغییر است. همان طور که تقاضا در این بازار نامنظم و همیشه در حال تغییر است، نرخ کرایه ها نیز در این بازار، همیشه در نوسان است. این باعث می شود که کشتیرانی ترمپ، یک فعالیت با ریسک بالا در نظر گرفته شود.

تقسیم بندی کشتیها به لحاظ نوع ساخت و کاربردشان

معرفی کشتی های تجاری از نظر نوع ساخت و کاربردشان:

• کشتی های کانتینربر:

این کشتی ها برای حمل انواع محمولات با بسته بندی کانتینر ساخته شده اند، سهولت بارگیری و حمل کانتینر ها امتیاز مهمی به حساب می آید.کانتینر محفظهاى است فولادى یا آلومینیومى که جهت حمل محمولات مختلف به شکل استاندارد شده به کار گرفته میشود. امروزه کانتینر توانسته است هم به جهت سهولت حمل و نقل و هم به جهت محافظت کالا و هم به لحاظ اقتصادى انقلابى در روشهاى حمل و نقل کالا ایجاد نماید. این مزایا به ویژه در حمل یکسره چشم گیرتر است.

در حمل یکسره شرکت حمل کننده محموله را از فرستنده در مبداء (کارخانه یا انبار) تحویل گرفته و در مقصد به گیرنده کالا تحویل میدهد. این روش اصطلاحا ً Door to Doorنامیده می شود. از امتیازات دیگر کانتینر آن است که می توان آن را با هر یک از وسایل نقلیه اعم از کشتی، کامیون یا راه آهن و حتى هواپیما حمل نمود .

در حمل بار به طریق سنتی، محموله به دفعات دست به دست مىشود و در هر یک از این مراحل امکان معطلى و تأخیر و خسارت اجتناب ناپذیر است. در حالى که در حمل یکسره با کانتینر این عوارض بسیار تقلیل یافته و ناچیز است.کانتینرها در دو اندازه استاندارد  ISOهستند. دسته اول کانتینرهای ۲۰فوتی هستند که واحد آنها اصطلاح (TEU) Twenty Equivalent Unit نامیده می شود و دسته دوم کانتینرهای ۴۰ فوتی که واحد آنها (FEU) Forty Equivalent Unit است .                                                                                  

کانتینرها از لحاظ کاربرد نیز انواع مختلف دارد که اهم آنها کانتینر مخصوص حمل کالاهاى بسته بندى شده سبک و سنگین، کانتینر یخچالى براى محمولات فاسدشدنی، کانتینر روباز که از سقف نیز قابلیت بارگیرى و تخلیه دارد و کانتینر ویژه کالاهاى فله می باشد. معمولاً کانتینر پس از تخلیه، براى بارگیرى مجدد مورد استفاده قرار مىگیرد ولى درصورت عدم استفاده به صورت خالى به مبداء برگشت داده می شود تعداد زیادی از کشتیها قابلیت حمل کانتینر رانیز دارند،لیکن وقتی از کشتی کانتینربر نام می بریم،منظورمان کشتیهایی است که صرفا به کار حمل کانتینر پرداخته و شکل و ساخت انبارهای آنها بصورت کامل سلول بندی شده باشد.تمام خطوط مهم کشتیرانی از کشتیهای کانتینری در خطوط منظم حمل کانتینر استفاده می کنند.

ساختمان این کشتیها مانند جعبه ای باز است که کانتینرها در آن به ردیفها و ستونهای منظم چیده می شوند. انبارهای این کشتیها دارای تسمه های فولادی عمودی هستند که کانتینرها را در میان این تسمه ها   cell guideاز پایین به بالا می چینند. این تسمه ها علاوه بر اینکه از حرکتهای انحرافی کانتینرها موقع بالا و پایین رفتن جلوگیری میکنند، در موقعی که کانتینر در جای خود قرار گرفت نیز آنرا از طرفین در جای خود ثابت نگه می دارند.دربهای انبارهای این

کشتی ها نیز به اندازه کافی تقویت شده اند تا توانایی بارگیری بر روی آنها وجود داشته باشد. در کشتی های مدرن کانتینری دیگر حتی انبار به شکل مجزا وجود ندارد و کل فضای بارگیری یکپارچه است، که این امر باعث سرعت بیشتر در زمان تخلیه و بارگیری می شود.

• کشتی های حامل کالاهای عمومی (General Cargo):

کشتی کالای عمومی برای بارگیری و انبار کردن طیف وسیعی از کالاها در اشکال مختلف از قبیل بشکه، عدل و پالت طراحی و ساخته شده اند. کالاها ممکن است محصولات جنگلی، کالاهای تولید شده، ماشین آلات سنگین، خودرو، ماشین آلات صنعتی، کالاهای کیسه ای، مواد غذایی و کانتینر را شامل شوند.

کشتیهای کالای عمومی معمولاً مجهز به جرثقیلهایی هستند که میتوانند هر نوع کالایی را تخلیه و یا بارگیری کنند. دریچه انبار این نوع کشتیها معمولاً آن قدر قوی و محکم اند که بتوانند مقدار زیادی از بار را بر روی خود تحمل کنند. نقش کشتی های جنرال کارگو با ورود شناورهای فله بر رو به افول گذاشت، اما با پیدایش کشتی های کانتینری تنزل جایگاه و نقش آنها شتاب بیشتری یافت. کشتی های جنرال کارگو گرچه همچنان از نظر تعداد بیشترین تعداد شناورهای کالابر را در ناوگان جهانی شناورهای بازرگانی تشکیل میدهند، اما از نظر سایز به ندرت ظرفیتی بیش از 50000 dwt دارند و معمولاً کوچکتر از شناورهای تخصصی هستند که در حال جایگزین شدن آنها هستند .

• کشتی های فله بر خشک:

کشتی فله بر نوعی کشتی تجاری است که برای حمل محموله هایی نظیر ذغال سنگ ، سنگ آهن ، سنگ های معدنی ، کاکائو ، گندم ، جو و سایر غلات ، کود شیمیایی ، خوراک دام ، آهن قراضه و سایر محموله های خشک طراحی شده است. کالا یا بار فله ای معمولا به کالای بدون بسته بندی و کاملا باز گفته می شود که می تواند با استفاده از تجهیزات ویژه، به آسانی و سریع در کشتی های فله بر بارگیری، صفافی (چیدمان) شود و یا از آنها تخلیه شود. تجهیزات زیادی برای تخلیه و بارگیری کالای فله وجود دارد که به طور گسترده در بنادر استفاده می شوند. امروزه کشتی های فله بر یک سوم ناوگان تجاری کشتی های جهان را تشکیل می دهند.

برخی از انواع این کشتی دارای جرثقیل های عرشه ای نیز هستند. اندازه این کشتی ها بر حسب نوع محموله و منطقه ای که از آنها استفاده می شود متفاوت است. ظرفیت آنها از ۱۰/۰۰۰تن تا ۰۰۰/۳۶۴ تن متغیر است. بلندترین کشتی حمل فله خشک ۳۴۳متر طول دارد .

ویژگی بارز حمل و نقل کالای فله، هزینه بسیار پایینی است که از طریق اقتصاد مقیاس حاصل می شود. به علت ویژگی های فیزیکی کالای فله، کشتی های فله بر می توانند خیلی بزرگ ساخته شوند. منظور از ساخت اینگونه کشتی ها جلوگیری از هزینه های زیاد مربوط به انجام خدمات بندری و بسته بندی کالاها و همچنین استفاده از فضای بیشتر داخلی کشتی می باشد.

کشتیهای حمل کالای فله خشک به لحاظ ساختمان و موارد استفاده به دو گروه تقسیم می شوند:

الف) کشتی هاى فله بر مخصوص  Special Bulk Carrier

طراحی این نوع کشتی ها به نحوی است که تنها می توانند یک یا دو نوع محموله را حمل نمایند؛ مانند کشتی های ویژه حمل شکر یا گندم یا سنگ های معدنی.این نوع کشتیها در اشکال مختلف مطابق سلیقه ی کشورهای مختلف ساخته شده اند. اکثر آنها دارای یک نقص مشترک هستند که این گونه کشتی ها پس از تخلیه ی بار هنگام مراجعت با انبار های خالی در حفظ تعادل خود دچار مشکل بوده اند.

ب)کشتی های فله بر ORE : OBOسنگ معدنى/ – BULKفله/  – OILنفت

این نوع کشتی هادر ظرفیت های متفاوتی تا ۲۵۰۰۰۰ تن ساخته شده اند و مشخصات ظاهری آنها آمیزه ایست از شکل کشتی های فله بر با لوله های متعدد نفت و هواکشهای ویژه مخازن بر روی عرشه.این کشتی ها می توانند در عین حال چند محموله متفاوت را حمل کنند و بخاطر آن ساخته شدهاند که در سفر برگشت بدون بار نباشند. این نوع کشتى ضمن اینکه نفت و سنگ معدنى حمل مىکنند مىتوانند انواع مختلف محمولات فله مایع را نیز حمل کنند

• کشتی های نفتکش:

این کشتی ها برای حمل نفت و محمولات نفتی ساخته شده اند و سرعت بارگیری و تخلیه در این کشتی ها به دلیل استفاده از پمپ از کشتی های دیگر سریع تر است. کشتی نفتکش شناور ویژهای است که برای حمل مقادیر بالای نفت طراحی شدهاست. به طور کلی دو نوع تانکر نفت وجود دارد، تانکر نفت خام و تانکر فراورده های نفتی. سطح عرشه این کشتی ها از لوله ها و پمپ ها پوشیده شده است که مخصوص حمل و انتقال نفت خام هستند. نفتکش های جدید دارای پوشش های خاص برای جلوگیری از نشت نفت به آب دریا هستند. ظرفیت و اندازه این نفتکش ها متفاوت است ولی برای طبقه بندی آنها حدودی را تعریف کرده اند که بر حسب گنجایش نفت خام تقسیم بندی شده است.

فرق عمده تانکرهای بزرگ یا کوچک این است که تانکرهای کوچک به علت حمل مواد متنوع فراورده های نفتی دارای انبارهای متعددی می باشند در حالی که در تانکرهای بزرگ تعداد انبارها کم است. تانکرها معمولاً جرثقیل های کوچکی دارند که با آن لوله های ترمینال را بلند کرده و به لوله های کشتی متصل می سازند.

• کشتی های رو-رو : Roll-on/roll-off SHIP

این کشتی ها مجهز به سکوی مخصوص در قسمت جلو یا عقب یا پهلو به نام RAMPبوده و برای حمل وسایل نقلیه (حامل بار یا مسافر) مورد استفاده قرار می گیرند؛ این کشتی ها دارای طبقات مختلف و متحرک هستند تا از فضای آن حداکثر استفاده به عمل آید و وسایل نقلیه می توانند به طور مستقیم به این کشتی ها وارد و یا از آن خارج شوند.

کالاهائى که کشتی هاى رو – رو حمل می کنند عبارتند از: محمولاتى که مستقلاً می توانند بارگیرى و تخلیه شوند مانند کانتینرهاى مستقر بر روى تریلر، خودروهاى سبک و سنگین نظیر اتومبیل سواری، وانت، کامیون، اتوبوس ،محمولاتى که با استفاده از تجهیزات ویژه جابجا مىشوند مانند کانتینر، کالاهاى سنگین وزن و کالاهاى پالت شده. مسافرانى که معمولاً با اتومبیل خود سفر می کنند. به این ترتیب این نوع کشتی ها می توانند نقش پل ارتباطى میان کشورها را ایفاء نمایند.

درحال حاضر، ۴دسته مشخص ازکشتی های RO-ROبه شرح زیر وجود دارند:

1. RO-ROهای چند منظوره
2. RO-ROهای مجهز به جرثقیل
3. RO-ROهای حمل مسافر و کالا که به آنها RO-MAX هم گفته می شود.
4. RO-ROهایی که مختص حمل خودرو هستند ودر صنعت خودروسازی برای واردات و صادرات مورد استفاده قرار می گیرند که به آنها PURE CAR CARRIERS هم می گویند. شکوفایی صنعت خودرو سازی در ژاپن و کره جنوبی باعث شد تا ساخت این کشتی ها رونق بیشتری بگیرد .

• کشتی های LNG

LNG حاصل فرایند میعان گاز طبیعی است که تنها در این صورت قابل حمل به بازارهای مصرف توسط کشتیهای خاصی که به این منظور طراحی شده است، میباشد. پس از انتقال، این محصول در پایانه ها توسط سیستم های تبدیل، مجددا به حالت گاز درمی آید.

درواقع LNGبه مصرف کنندگان توان بهره برداری از یک سوخت پاک و در عین حال اقتصادی را میدهد. امروزه، کشتیهای حامل ، LNGبا ایمنی بسیار بالا و به صورت پیوسته در پایانههای کشورهایی چون ژاپن و اسپانیا پهلو میگیرند و انرژی موردنیاز این کشورها را چه برای مصارف خانگی و چه صنعتی فراهم میآورند. درواقع، جریان پایدار جهانی ، LNG نشانی از ایمنی بالای این سوخت در انتقال به مصرفکنندگان دارد.استفاده از کشتیهای دوجداره و اجرای استانداردهای دقیق صنعتی، علاوه بر مدیریت موثر ریسک، این صنعت را به صنعتی نمونه از لحاظ ایمنی تبدیل کرده است.طی ۴۵سال گذشته، این کشتیها بیش از ۴۵۰هزار محموله را صدها میلیون مایل جابجا کرده اند.با توجه به نیاز روزافزون کشورها به منابع سوخت ایمن و قابل اطمینان، گاز طبیعی سوختی اقتصادی به شمار میرود که توجه کشورهای مختلف را به خود معطوف کرده است ودر این میان LNGیکی از منابع قابل توجه به شمار میرود که ایمنی و اعتبار بالایی در دهه های آینده خواهد داشت.

• کشتی های یخچالی : REEFER SHIP

جهت حمل کالا هایی همچون میوه، گوشت و مواد غذایی فاسد شدنی استفاده می گردد. دارای انبار هایی با سردخانه های مخصوص و با برودت های متفاوت، متناسب با مواد فاسد شدنی می باشند. بنادری که کشتی های یخچالی به آنها تردد می نمایند باید امکانات ساحلی لازم را داشته باشند.با ورود کشتی های کانتینری که قابلیت حمل کانتینر یخچالی را دارند تمایل بازار به سمت این کشتی ها جذب شده و نزول بیشتر بازار کشتی های یخچالی را باعث می شوند.

• کشتی دوبه بر LASH Ship—Lighter Aboard ship

این کشتی برای حمل سایر شناورها مخصوصا دوبه ها طراحی شده اند. دارای جرثقیل برای بارگیری و تخلیه دوبه هستند. دوبه شناوری مکعب مستطیل شکل با فضای توخالی است که معمولاً موتور یا پیشرانه دیگری ندارد و آن را قایق یا شناوری دیگر بر روی آب میکشد یا به جلو میراند. دوبه برای حمل کالا به اسکله هایی با عمق کم و رودخانه ها که قابل کشتیرانی نیستند استفاده می شود.